Öğrenilmiş Davranışları Kim Kontrol Eder? İnsan Olmak ve Etkileyen Faktörler
Öğrenilmiş davranışlar… Hani çocukken annemizin bizi öğütlediği şeyler, okulda öğretmenlerimizin saygı beklediği davranışlar ve belki de en çok, iş yerindeki o görünmeyen kurallar. Ama bir şey var ki, bu davranışları kim kontrol eder? Hangi faktörler, davranışlarımızı şekillendirir? Benim gibi bir ekonomi öğrencisi için “veri” çok önemli olsa da, hayatta karşımıza çıkan her şeyin bir neden-sonuç ilişkisi olduğunu unutmamak gerekir. Bugün, bu nedenleri ve davranışları kontrol eden faktörleri biraz daha yakından inceleyeceğiz.
Çocukken Öğrendiklerimiz: Aile, Arkadaşlar ve Çevre
Bir zamanlar, her sabah okula gitmeden önce annemle yaptığım rutin bir konuşma vardı. Her gün bir şeyler söylüyordu, bazen çok basit şeyler: “Büyüklerine saygılı ol”, “Arkadaşlarına dürüst ol”, “Önceki gün söylediğinden çelişme” gibi. Bunlar, o zamanlar bana küçük gelirdi ama şimdi düşünüyorum da, aslında çocukluk döneminde öğrendiğimiz davranışların büyük bir kısmı, bu tür küçük ama etkili telkinlerle şekillenir. Çünkü bizim ilk öğretmenlerimiz ailemizdi.
İstatistiksel verilere baktığımızda, aile yapısının bir çocuğun davranışlarını büyük ölçüde şekillendirdiğini görüyoruz. Örneğin, yapılan bir araştırma, güvenli bir aile ortamında büyüyen çocukların, ilerleyen yaşlarda daha sağlıklı sosyal ilişkiler geliştirdiklerini ve iş hayatında daha başarılı olduklarını gösteriyor. Ancak tam tersi, çocuklukta güvensiz bir ortamda büyüyen bireylerin, güven problemi yaşadıkları ve bu durumun yetişkinlikte çeşitli davranışsal sorunlara yol açtığı da sıkça karşımıza çıkan bir durum. Yani, kısaca, öğrenilmiş davranışlar büyük ölçüde ailemizin yönlendirmeleriyle şekillenir.
Arkadaşlar ve Sosyal Çevre: İnsanların Sizi Şekillendirdiği Yer
Sadece aile değil, çevremiz de bizim davranışlarımızı büyük ölçüde etkiler. Bu konuda çok komik bir anım var. Üniversiteye başladığımda, sınıf arkadaşlarımın arasında farklı bir kültürden gelen birçok insan vardı. Bir gün, bir arkadaşım “Dışarıda sigara içmek yasak” dedi ve hepimiz şaşırdık çünkü daha önce hiç böyle bir durumla karşılaşmamıştık. Sonra öğrendik ki, bu arkadaşım küçük bir kasabada büyümüş ve orada sigara içmek, toplumsal normlara aykırı sayılıyormuş.
Sosyal çevre, biz farkında olmadan çok büyük bir etkiye sahiptir. Çevremizdeki insanlar, bizleri belirli normlara uymaya zorlar. İş dünyasında ise durum biraz daha farklı. Çalıştığım ofiste, hepimiz birbirimize bakarak belli davranışlar geliştirdik. Herkes daha fazla çalışıyor, daha erken geliyor ve hepimiz birbirimizi “rekabetçi” bir şekilde etkiliyoruz. Bu, bazen eğlenceli olsa da bazen de stres kaynağı olabiliyor. Çevremizdeki insanlar, tıpkı ailemiz gibi, hangi davranışların doğru olduğunu ve hangi davranışların istenmediğini gösterir. Yani, öğrenilmiş davranışları sosyal çevre de kontrol eder.
İş Hayatında Öğrenilen Davranışlar: Toplumsal Baskılar ve Rekabet
Bir de iş hayatındaki öğrenilmiş davranışlardan bahsedelim. Üniversiteyi bitirdikten sonra iş dünyasına adım attığımda, birçok şeyin aslında “toplum” tarafından şekillendirildiğini fark ettim. Şirketlerde genellikle başarıya giden yolun, çok çalışmak ve kendini sürekli geliştirmek olduğunu öğreniyorsunuz. Fakat, bu öğrenilmiş davranışların bazı insanlar için gerçekten sağlıklı olup olmadığı sorgulanabilir. Bir araştırma, çalışma hayatındaki fazla stresin, bireylerin sosyal hayatlarında agresif davranışlar sergilemelerine yol açabileceğini gösteriyor. Yani, iş yerindeki bu öğrenilmiş davranışlar, bazen kişisel hayatımıza da olumsuz bir şekilde yansıyabiliyor.
Tabii, iş hayatı dediğimizde, birçok değişken devreye giriyor. Kimi insanlar daha sabırlı ve empatik olurken, bazıları rekabetçi ve baskıcı olabiliyor. Bu da yine öğrenilmiş bir davranış. Çocukken evde gördüğümüz, okulda öğrendiğimiz ve iş hayatında pekiştirdiğimiz davranışlar, zaman içinde kişisel karakterimize dönüşür. Sonuçta, davranışlarımız yalnızca kendimize ait değildir; etrafımızdaki tüm insanlar da bu davranışların şekillenmesinde rol oynar.
Medya ve Kültürel Etkiler: Toplumun Bize Söyledikleri
Bir de medya ve kültürel etkiler var tabii. Televizyon dizileri, sosyal medya paylaşımları, haberler… Bunlar da bizim öğrenilmiş davranışlarımızı şekillendiren önemli faktörler. Örneğin, sosyal medyada sürekli başarılı, mutlu ve zengin insanların paylaşımlarını görmek, bizim de bu başarıyı arzulamamıza yol açar. İstatistiklere göre, sosyal medya kullanımının arttığı toplumlarda, bireylerin kendilik algıları zamanla daha fazla dışarıya bağlı hale geliyor. Yani, medya, bizlerin ne yapmamız gerektiğini ve nasıl davranmamız gerektiğini yönlendiriyor. Medyanın bu etkisini küçümsememek gerek. Çünkü sürekli izlediğimiz ve takip ettiğimiz içerikler, aslında bilinçaltımızda birer davranış modeli oluşturur.
Öğrenilmiş Davranışları Kim Kontrol Eder? Sonuçta, Bizim Kendimiz
Sonuçta, öğrenilmiş davranışları kontrol eden en büyük faktör, bizleriz. Aile, arkadaşlar, iş hayatı, medya… Bunlar hepsi bizi şekillendiriyor. Ama nihayetinde karar verici biziz. Kendi değerlerimizi, inançlarımızı ve neye inanıp inanmadığımızı bilerek, bu dış etkenleri filtreleyebiliriz. Öğrenilmiş davranışlar hayatın her anında karşımıza çıkar, fakat hangi davranışları kabul edip etmeyeceğimiz, bizi biz yapan unsurların başında gelir. Unutmayın, etrafımızdaki herkes bizden bir şeyler öğreniyor, tıpkı bizlerin onlardan öğrendiği gibi.